De verschijning in 1781 van het pamflet ‘Aan het volk van Nederland’ veroorzaakt een stortvloed aan vlugschriften en pamfletten. Daarin worden staatkundige veranderingen en meer democratie bepleit. Bij grote delen van de bevolking heerst veel onvrede over bestuurders. Ook de economische situatie is belabberd. Dit is een van de gevolgen van de Vierde Engelse oorlog. Erfstadhouder Willem V is voor velen de zondebok.

In 1768 krijgt Utrecht weliswaar een democratisch gekozen stadsbestuur maar in 1787 keert het tij. Met steun van Pruisische troepen wordt het stadhouderlijk regime hersteld. Dat is het begin van een massale uittocht van ‘patriotten’ naar onder andere Brussel en Frankrijk (zie ook Gijselaar). Dat er echter na het uitbreken van de Franse Revolutie in 1789 ook in ons land iets gaat gebeuren, staat voor velen vast. 

Rond 1750: Doesburg in staat van paraatheid

• 

De door Menno van Coehoorn ontworpen Hoge en Lage Linie maken Doesburg tot een onneembare vesting. De vestingwerken zijn zo geconstrueerd dat inundatie (het onder water zetten) van het waterrijke gebied aan de buitenkant de wallen erg moeilijk te bereiken maakt. Het water van de IJssel en de Oude IJssel vormt zo een cruciaal fundament voor de stadsverdediging.

En Doesburg heeft meer ‘versterkingen’. Het Grote Convent is inmiddels in gebruik als Arsenaal en achter de Lage Linie is een kruitmagazijn gebouwd. Bovendien is rond 1785 de Lage Linie verlengd tot aan de haven. Doesburg is ‘Frontierstad’ en het is er in het midden van de 18^eeeuw een komen en gaan van soldaten. 

In ons Streekarchivariaat liggen verschillende schriftelijke verzoeken uit die periode om de schipbrug in gereedheid te brengen voor passerende eenheden. Zo schrijft Robert M. Keith in februari 1763 vanuit Arnhem dat hij heeft vernomen dat de schipbrug eruit ligt vanwege ijsgang. Keith verzoekt de burgemeester ervoor te zorgen dat twee Engelse cavalerieregimenten onder leiding van generaal Conway de brug toch kunnen passeren. Mocht dat niet mogelijk zijn dan moeten er voor het transport boten in gereedheid worden gebracht. 

1793 – 1795

Na de oorlogsverklaring door Frankrijk in februari 1793 bundelen de oude vijanden Engeland, de Republiek en Oostenrijk de krachten. Er ontstaat een troepenmacht van Hessen, Hannoveranen, Engelsen en Staatsen. Aanvankelijk gaat het heen en weer maar in het voorjaar van 1794 ontbrandt de strijd echt. Daarbij is er van veldslagen op het grondgebied van de Republiek nauwelijks sprake. In het begin worden steden belegerd, maar naarmate de strijd vordert steeds vallen ze steeds vaker zonder slag of stoot in Franse handen.

De bevolking heeft zwaar te lijden. Omdat de bevoorrading van de troepen in de winter van ’94-’95 wordt bemoeilijkt door vorst, richten de soldaten zich op de burgerij. Vooral Engelse troepen hebben bij de bevolking een slechte naam. Als zij in aantocht zijn worden de winkels gesloten. De Fransen worden met open armen ontvangen.

Willem de Vaynes van Brakell: patriot of orangist

‘… De geheele stad was vol van dit voorval. De patriotten zeiden, zie daar nu hoe de prins handeld, daar heb je nu een officier die zeer aan hem verknocht is en die daarvan de sterkste bewijzen heeft gegeven, jazoo veel ijver heeft betoond, dat de prins hem dadelijk avancement heeft beloofd; en weinig dagen na dien noodzaakt hij hem, een schurk te worden of zijn ontslag te vragen! … Dit was koren op hun molen en zij lieten niet na, om van deze schoone gelegenheid gebruik te maken, ten einde ’s prinsen handelwijze, in een zeer hatelijk daglicht te plaatsen. 

Zij zochten de Vaynes op te zetten, raadden hem aan van partij te veranderen, daar bij de aanstaande en nu reeds zeer waarschijnlijke revolutie, een schitterend fortuin te vestigen; dan hij ontving alle deze aanmaningen, met de grootste verachting! »Ik heb zeide hij uit principes van eer gehandeld en geenszins uit lage beginselen; de prins dwaalt en handelt niet wel met mij, dat kan ik niet ontveinzen, maar mijne gevoelens omtrent het vaderland blijven daarom dezelfde. Indien mijn woord mij niet weerhield, zoude ik het met mijn laatsten droppel bloed tegen de Franschen verdedigen.’

Nederlaag of victorie

Op 19 januari 1795, een dag na de vlucht van Willem V, wordt in het stadhuis van Amsterdam de Bataafse Republiek uitgeroepen. Hervormingsgezinde patriotten – die zichzelf Bataven noemen naar de Bataafse Opstand (70 na Chr.) – nemen in de Republiek de macht over. Het is een fluwelen revolutie met nauwelijks geweld. De orangisten bewaren de rust en dragen de machtsfuncties over aan de patriotten. De Bataafse Republiek is geboren.

• 

Kranten als de Ommelander Courant, de Haarlemse Courant, de Goudasche Courant en de Groninger Courant maken eind januari melding van het uiteenvallen van de Geallieerde legers. Die trekken vanuit het centrum van het land weg naar het Oosten. Daarbij passeren ze ook Doesburg en andere steden aan de IJssel. Incidenteel zijn er schermutselingen met de Fransen. Die hebben eind januari het Hof te Dieren in gebruik genomen als huisvesting. Midden februari brandt het gebouw af.

Doesburg, januari 1795

Anders dan bij de Franse inval onder leiding van Lodewijk de Veertiende in 1672, komt de aanval niet uit het Oosten maar vanaf het Zuiden. Wanneer de Fransen na de overgave van Arnhem op 17 januari 1795 onze kant opkomen, wordt Van Coehoorns vesting omzeild. Maar het zijn niet de Fransen die door de burgers worden gevreesd. Met name de laatste uit Doesburg vertrekkende groep Oostenrijkers gaat, voordat ze de stad ontruimen, plunderend rond. Een dag na hun vertrek vraagt een deputatie burgers aan de Fransen om de stad snel binnen te trekken, om zo een terugkeer van de Oostenrijkers, en dus meer plunderingen, te voorkomen. Het is 5 februari 1795. 

‘Vrijheid, gelijkheid en broederschap’

• 

Meteen na 1795 worden verschillende democratische processen in gang gezet. Deze vormen de basis van het moderne Nederland. Katholieken en protestanten krijgen dezelfde rechten. Bestuurders van steden en dorpen worden voortaan gekozen door de (mannelijke) ingezetenen.

Maar ondanks deze ingrijpende bestuurlijke veranderingen gaat na de verwoestende oorlog veel zijn oude, vertrouwde gang. Het grote materiële en financiële leed is met de intocht van de Fransen niet voorbij. Betalingen worden gedaan in de vorm van ‘assignaten’, papieren schuldbekentenissen. Deze hebben weliswaar de vorm van geld, maar er is geen vaste koers voor. Burgers kunnen ze dan ook niet onderling als geld gebruiken. De leveranties aan de Fransen worden dus eigenlijk niet vergoed.

Colofon
Met dank aan: Alexandra Daniëls, Rob Verhoef en José Meuwese
Video-registraties: Maarten Lindner, LiViPro Mediaproducties
Bronnen: ‘Het Historisch Museum van het Korps Rijdende Artillerie’ van  N.J.A.P.H. van Es,  de Doesburgse Brievencollectie (Collectie Beeld en Geluid, Den Haag), Streekarchivariaat De Liemers en Doesburg, Erfgoedcentrum Zutphen, Delpher, ‘Doesburg, bijdragen tot de geschiedenis van een Hanzestad’ van J.W. van Petersen en E.J. Harenberg, ‘Doesburg ten voeten uit’ van G.J. Bouwhuis en J.W. van Petersen, ‘Doesburg, een cultuurhistorische wandeling’ van Jan Vredenberg, Vereniging Gelre: Bijdragen en Mededelingen Deel XCIV, 2003 van R.J.G.A.A. Gaspar, ‘De vesting Doesborgh, van landweer tot vestingwal’, uitgave Stad en Ambt Doesburg, 1974, Uitgave Ons Amsterdam, 1920, Artikel  1794 – 1795 van Raymond Uppelschoten, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal.

Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen