Het moment: 15 april 1945
Doesburg verliest de Martinitoren: hart, baken en landmark van de stad
Uit een ooggetuigenverslag van zondag 15 april 1945:
De lucht trilt van spanning! Aan de kant van Angerlo ratelen mitrailleurs. Westelijk en zuidwestelijk van Doesburg klinkt sinds gisteravond hevig kanongebulder. Om drie uur in de nacht is het dreunen van de kanonnen nog in volle gang. Een verkenningsvliegtuig vliegt laag over de Batterijen en om de stad heen, af en toe uitwijkend voor Duitse kogels. Dr. Rensing brengt met spoed zijn kinderen naar Bergstraat 5, waar de kraaminrichting is ondergebracht. De familie Gerritsen ontfermt zich over de kinderen, die angstig en met open mond zitten te wachten op wat er gaat gebeuren.
‘Er is iets ophanden’
De Doesburgse mannen en jongens die om 7.00 uur in de ochtend loopgraven moeten graven zijn tegen 8.00 uur met de hele groep weer terug in Doesburg. Alle mensen moeten direct van de straat, want ‘er is iets op handen.’ Tegen half tien komt het alarmerende bericht dat de Martinitoren tussen 11.00 en 12.00 de lucht in zal gaan. De Korenmolen aan de Koepoortwal en de Watertoren aan de Contre Escarpe wacht hetzelfde lot.
De omwonenden van de Grote Kerk moeten hun huizen uit. Men ziet ze met kostbaarheden sjouwen. Niemand heeft enig idee van de schade die aan de aangrenzende woningen zal worden aangericht. De meesten trekken in de richting van de Kraakselaan en de Looyerswal (nu de F.D. Rooseveltsingel). Anderen vinden een schuilplaats in de kelder van de uitgebrande Mauritskazerne. Boeren brengen hun vee in veiligheid.
In nog onbeschadigde huizen in de binnenstad worden ramen en deuren open gezet. Schilderijen en andere voorwerpen worden van de wand gehaald. In de wasserij van Jo Janssen is men druk in de weer om alle ruiten uit de kozijnen te halen.
Drie enorme explosies
Dan: drie enorme exposies, en precies om 12.00 uur een daverende inslag: de trotse Martinitoren van Doesburg, met een lengte van 96 meter, zakt als een zoutzak in elkaar. De spits valt in de Torensteeg. Wat er nog overeind staat is gehuld in een grote bruingrijze stofwolk. Ook de Grote Kerk is zwaar beschadigd. Mèt de toren gaan de zware Poortersklok, het carillon, het nieuwe uurwerk met de verlichte wijzerplaten en het kostbare kerkorgel verloren. Ook de nabijgelegen synagoge heeft veel schade. Straten en huizen in de omtrek zijn bedekt met stof. Als de stofwolk uren later optrekt, blijkt de toren tot onder de kerkmuren vernield. Bij de aanblik van de ruïne stokt velen de adem in de keel.
Om 12.17 uur gaat de Korenmolen de lucht in – in de puinhopen staan kap en de wieken nog fier rechtop. En om 12. 42 uur explodeert met een enorme knal de Watertoren. Die zakt enkele meters en blijft rechtop staan.
Laatste oorlogsnacht?
De drie explosies zijn de voorboden van het vertrek van de vijand. Maar het verdriet is groot om de vernietiging van wat het gezicht van Doesburg medebepaalde. Verdriet om het verlies van dierbare gebouwen waarmee de Doesburgers zijn opgegroeid en die deel uitmaakten van hun leven.
Veel tijd om bij de dramatische gebeurtenissen stil te staan is er echter niet. Het is in de namiddag weliswaar rustig, maar aan het begin van de avond ligt de stad plotseling opnieuw onder hevig artillerievuur. Alles en iedereen stuift halsoverkop de kelders in. Uit veiligheidoverwegingen laten de meeste mensen zich niet meer zien, ook niet als het schieten na een tijdje ophoudt. De bevrijding moet nabij zijn maar er worden geen onnodige risico’s genomen. De bedden worden gereed gemaakt voor de nacht. Tegen de avond verlaat Kampfkommandant Sauerbrei met zijn soldaten Doesburg. Zou dit dan echt de laatste oorlogsnacht zijn?
Meer over april 1945
Podcast
HetHuisDoesburg heeft eerder aandacht besteed aan de aprildagen van 1945. Luister hier naar de podcast uit 2010 met tekst van Tineke Beishuizen en ingesproken door Berend Arentsen.
Minizine
Het huis-aan-huis verspreide miniboekje ‘Belegerd & Bevrijd’ kan hier worden gedownload. Een fysiek exemplaar is voor 1 euro verkrijgbaar bij VVV Doesburg.
Roode Toren
Streekmuseum De Roode Toren toont nog tot en met 5 mei 2021 de expositie ‘Doesburg in de Tweede Wereldoorlog.’ Aan de hand van thema’s als mobilisatie, bezetting, voedselvoorziening, verzet en verraad, joodse inwoners en bevrijding gaat de expositie nader in op wat de Duitse bezetting voor de stad en zijn inwoners heeft betekend
Colofon
Met dank aan: Frans Jansen, Chris Kors, Jolande Vreman, Werkgroep Slechtvalken Doesburg
Video-registraties en podcast: LiViPro Mediaproducties en HetHuisDoesburg
Foto’s Kerk en Martinitoren: Fotocollectie Toon Geerling
Bronnen: Streekarchivariaat, Monumentengids Doesburg, E.H. ter Kuile: ‘Het kwartier van Zutfen’ , J.W. van Petersen: ‘Toen en Nu’, Minizine ‘Belegerd & Bevrijd’ van HetHuisDoesburg, G.J. Bouwhuis en J.W. van Petersen: ‘Doesburg ten voeten uit’, J.W. van Petersen: ‘Iets over Stoelbroederschappen…’, Henk Pleiter: ‘Van vijanden omringd’, J.W. van Petersen en E.J. Harenberg: ‘Doesburg, Bijdragen tot de geschiedenis van een Hanzestad’, Jan Vredenberg: ‘Doesburg, een cultuurhistorische wandeling’, J.W. van Petersen: ‘Met vlag en wimpel’, diverse publicaties van het comité Open Monumentendag Doesburg in het kader van Open Monumentendag, gemeente Doesburg: ‘Onwijs gaaf’, diverse websites waaronder die van de Stichting Doesburgs Carillon, de monumentenvereniging en Wikipedia
Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen
Voor wie meer wil weten:
Jolande Vreman-Haanappel is een bekend gezicht in Doesburg. Velen kennen haar als medewerker van de prikpost op de Linie. Jolande benaderde Doesburg Vertelt met een familieverhaal dat zich afspeelt in de Martinitoren. Het gaat om een gebeurtenis aan het einde van de 18eeeuw die een van haar voorouders overkwam, een voorval dat voor sommige van haar familieleden nog altijd consequenties heeft. Doesburg Vertelt laat Jolande aan het woord over ‘De handjes van Haanappel’.
Doesburgers gebruiken twee namen voor één en dezelfde kerk, met dezelfde toren: de Martini- en of Grote Kerk. Ook wie literatuur- en archiefonderzoek doet komt beide namen regelmatig tegen. Het zou zomaar kunnen dat we voor het waarom van die twee namen terug moeten naar de 16eeeuw.
De kerk is bij de bouw (zie ook de tijdlijn) gewijd aan de heilige St. Maarten. Na de Beeldenstorm in 1566 gaat de katholieke kerk over naar de protestanten. Ruim een eeuw later, in het Rampjaar 1672, wordt Doesburg ingenomen door de Fransen en komt de kerk gedurende korte tijd terug in handen van de katholieken. In 2020 is de kerk in gebruik bij de PKN. Het leidt geen twijfel dat de Grote Kerk Doesburgs grootste kerk is. Met die naam is het gebouw gemakkelijk herkenbaar, ook voor mensen van buiten. Daarom gebruikt Doesburg Vertelt de naam Grote Kerk voor het kerkgebouw en Martinitoren voor de toren.
Bekijk Doesburg van boven
De Doesburgse Martinitoren is het hoogste gebouw van de provincie Gelderland. Boven in de toren wordt je als bezoeker beloond met een spectaculair uitzicht over de stad en de rivier, em verderop over de Veluwezoom, de Achterhoek en de Liemers. Het beklimmen van de 220 treden van de toren is alleen toegestaan onder leiding van een torengids. De gids vertelt over de geschiedenis van de toren, van het carillon en van de stad.Kaartjes voor een torenbeklimming zijn verkrijgbaar bij VVV Doesburg. Elke eerste zondag van de maand, de Doesburgse Culturele Zondag, is er om 15.15 uur een torenbeklimming. Let op: In verband met Coronamaatregelen zijn er tijdelijk geen torenbeklimmingen.
Zeven jaar op de Toren | De Slechtvalken van Doesburg
Slechtvalken zijn de snelste vogels ter wereld. In Nederland leven ongeveer 250 paren van deze prachtige vogels, die bij voorkeur in hoge gebouwen nestelen. De slechtvalk is een beschermde roofvogel die vooral jaagt op andere vogels.
Vóór 2013 werden in Doesburg al regelmatig overwinterende slechtvalken gespot; in 2013 werd het eerste paartje bij de Martinitoren gesignaleerd. De gemeente Doesburg, die eigenaar is van de toren, gaf in 2014 toestemming om in de top van de toren, de ‘lantaarn’, een nestkast te plaatsen. Die nestkast moest voorkomen dat de vogels op de omloop van de toren, de zogenaamde trans, zouden gaan broeden.
Camera
Aan het eind van 2014 werd in de nestkast een camera geplaatst. Zo kon worden vastgesteld of er ook daadwerkelijk werd gebroed. Het ouderpaar is het hele jaar door in en om de toren aanwezig. Het paar bewaakt het eigen territorium en bracht sinds 2016 vijf broedsels groot. Zestien jonge vogels zijn met succesvol uitgevlogen.
De Doesburgse slechtvalken zijn te volgen op hun eigen Facebookpagina, en hebben maar liefst 455 volgers. Tijdens het broedseizoen, van januari tot juni, zijn op de pagina foto’s te zien van de webcam.
De balts van de vogels begint in januari. De eieren worden gelegd in februari of maart. Na een broedperiode van ongeveer veertig dagen duurt het nog eens veertig dagen voor de jongen het nest verlaten. De eerste dagen kunnen ze nog niet goed vliegen, maar de jonkies leren snel en gebruiken de trans om te oefenen. In deze gevoelige periode is de toren maximaal twee weken voor het publiek gesloten.
