De sprekende gevelsteen is in Doesburg springlevend
De gevelsteen kwam in de tweede helft van de 16e eeuw in het Nederlandse taalgebied voort uit een ouder middeleeuws Europees gebruik om tekens en figuren te gebruiken als adresaanduiding voor huizen en gebouwen.
In het midden van de 15e eeuw woedden er in steden vaak branden. Huizen bestonden nog grotendeels uit hout en de branden waren daarom moeilijk beheersbaar. Om die reden werd de bouw van houten huizen beperkt, en datzelfde gold voor het gebruik van houten uithangborden. Niet lang daarna verschenen de eerste ‘uithangborden’ van steen, de gevelstenen.
Een gevelsteen is een motief uit de bouw-beeldhouwkunst met een zogenaamde mnemonische* functie. Het is een in de gevel van een huis of gebouw aangebrachte steen die behakt is tot beeldhouwwerk.
*Mnemoniek of geheugenleer is een methode om met verschillende hulpmiddelen voorstellingen met elkaar in verband te brengen en zo het geheugen te ondersteunen.
Reclameborden
Gevelstenen functioneerden als reclameborden voor de handel of bedrijf die in het betreffende pand werden uitgeoefend. Vaak bevatten ze een toespeling op de naam van de bouwer of verwezen ze naar de herkomst van de eigenaar. Gevelstenen zijn op die manier dragers van informatie over cultuur, economie, religie en politiek.
Sinds de invoering van de huisnummering aan het einde van de 19e eeuw verdwenen veel historische gevelstenen. In de vorige eeuw verkeerden veel 16e, 17e en 18e-eeuwse huizen, en daarmee ook de historische gevelstenen van die huizen, in vervallen staat.
Herontdekt
In de tweede helft van de 203 20e eeuw werd de sprekende en beeldende functie van de stenen herontdekt, eerst in de sociale woningbouw en later ook in de monumentenzorg. Sindsdien zijn veel gevelstenen gerestaureerd en in oorspronkelijke staat en kleuren teruggebracht.
Gaandeweg raakten ook bouwers weer geïnteresseerd in de zeggingskracht en de toepassing van – nieuw ontworpen – gevelstenen, en kunstenaar kunstenaars legden zich toe op zich het ontwerpen en maken van moderne gevelstenen. In Doesburg zijn daar inmiddels veel mooie voorbeelden van te vinden.
Maansikkels
Een sprekend voorbeeld van de herintroductie van de gevelsteen zien we in Doesburg terug in de Maansikkels, gevelstenen die op meerdere panden in de stad zijn aangebracht. Dat gebeurde in de jaren tachtig op initiatief van de toenmalige Stichting Stadsherstel, die was opgericht door Monumentenvereniging Doesburg.
Een gevelsteen is ook in de 21e eeuw veel meer dan een alleen maar een (huis)nummer. Het is vooral een sprekende steen, die vertelt over de geschiedenis van een stad, huis, buurt of streek. Gevelstenen kunnen een ideaal uitdragen, maar ook vertellen over rampspoed of een heugelijk feit. De sprekende gevelsteen is vandaag de dag in Doesburg meer dan ooit springlevend.
Heeft u ook ‘straatmeubilair’?
In deze editie van Doesburg Vertelt is een selectie gemaakt uit interessante verhalen en feiten achter bijzonder gevelstenen en bovenlichten. Er zijn in Doesburg echter veel meer oude en nieuwe gevelstenen, huizennamen, eerste stenen en bovenlichten, om nog maar te zwijgen van beelden en beeldjes, gedenkstenen, stolpersteine, wandreliëfs en muurgedichten.
Oproep
Doesburg Vertelt roept alle Doesburgers daarom op om mee te helpen. Is er op, bij of aan uw woning ook zo’n bijzonder stukje ‘straatmeubilair’, stuur ons dan een foto met uw adres en het de achterliggende geschiedenis. Wij plaatsen dan uw foto en uw verhaal op de website en in de online wandel-app. Op die manier schrijft ook u mee aan de Doesburgse geschiedenis.
Colofon
Met dank aan: Pieter Snijders, Rinus Rabeling
Videoregistratie: Maarten Lindner, LiViPro Mediaproducties
Research: José Meuwese
Tekst: José Meuwese, Theo Maas
Bronnen:
Pieter Snijders, Gemma van der Linde, Streekmuseum de Roode Tooren, Jan Mens – Oude Raadhuizen, Wikipedia, monumentenverenigingdoesburg.nl, gevelstenen.net, gestichtendoesburg.nl, regiobodeonline.nl, modernegevelstenen.nl, wamenvanduren.nl, 4en5mei.nl, www.amsterdamsebinnenstad.nl, oorlogsgravenstichting.nl, greatbritishlife.co.uk, rkd.nl
Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen
Doesburg, augustus/september 2021
Meer weten?
Wandeling | Mijn monument is jouw monument
Het comité Open Monumentendag van Monumentenvereniging Doesburg maakte samen met Doesburg Vertelt een wandeling langs Doesburgse gevelstenen en andere monumenten en historische plaatsen. Nu het door corona niet mogelijk is die monumenten van binnen te bekijken is gekozen voor een andere vorm.
Brochure of app
Met de speciale brochure of de app vindt u tijdens de wandeling* ‘Mijn monument is jouw monument’ bij de panden posters met foto’s van de achterzijde en extra informatie over bouw en geschiedenis. Ook de verhalen achter bijzondere gevelstenen, bijzondere huizennamen en bovenlichten zijn onderdeel van deze wandeling.
De online wandeling is hier te zien of via de app te volgen.
*De wandeling is op Open Monumentendag, in 2021 op 11 en 12 september.
Hans ’t Mannetje
De Nederlandse beeldhouwer Johan George (Hans) ’t Mannetje (1944-2016), werd vooral bekend om zijn gevelstenen. ‘t Mannetje blies het oude ambacht van deze beeldhouwkunst nieuw leven in. Van hem zijn 236 gevelstenen bekend, die overal in Nederland te zien zijn. ‘t Mannetje is vooral in Amsterdam van grote betekenis geweest. Zijn werk is prachtig gedocumenteerd in het boek ‘Gevelstenen van Hans ’t Mannetje’ dat is uitgegeven bij Walburg Pers.
Na enige jaren de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te hebben bezocht werd ‘t Mannetje uitvoerder bij Stadsbeeldhouwer Hildo Krop. Eind jaren zestig richtte hij in Amsterdam het Restauratieatelier Uilenburg op met als doel het restaureren en vervaardigen van gebeeldhouwde onderdelen voor monumenten. In de twintig jaar dat het atelier bestond ontwikkelde het zich tot een belangrijke leerschool.
Pareltjes
’t Mannetje maakte moderne gevelstenen van hoog niveau met deze meerdere betekenislagen in woord en beeld. Vanaf 1986 had hij zelfstandig een atelier, onder andere in Zutphen en later in Dieren. ‘t Mannetje was medeoprichter van de Stichting ter bevordering van moderne gevelstenen. Zijn Doesburgse gevelstenen zijn pareltjes en een rijke aanwinst voor de historische stad.
Pieter Snijders
Pieter Snijders cartograaf en autodidact beeldend kunstenaar. Snijders is de ontwerper en maker van meerdere kunstuitingen. Hij werd geboren op 19 augustus 1952 in het Noord-Limburgse Gennep, en woonde onder andere in Maastricht, Wassenaar, Nijmegen. Snijders woonde ook lang in het buitenland, onder andere in Nigeria, Kameroen, Tsjaad, Oman, Tanzania, Indonesië en Egypte, waar hij zijn vrouw ontmoette. Sinds 1987 woont het echtpaar Snijders in Doesburg. In de stad zijn van zijn hand diverse gevelstenen, bovenlichten en beelden te bewonderen.
Zijn liefde voor de kunst ontstond al in zijn vroege jeugd, bij zijn grootouders. Na zijn studie verbleef Snijders veel in het buitenland, waar hij kennis opdeed over de lokale kunst en historie. Vanwege gezondheidsklachten moest hij terugkeren uit Egypte.
Plundering
Snijders werkte in Doesburg samen met schilder en beeldhouwer Theo Renirie, met wie hij onder andere de herdenkingsplaquette voor de voormalige Joodse synagoge maakte. Ook het beeldje van Van Brakell in het van Brakellhofje is van zijn hand. Het beeldje is een eerbetoon aan de man die de plundering van de stad door het Franse leger voorkwam.
Guido J. Hengeveld
Guido J. Hengeveld heeft als schilderijenrestaurator een atelier in IJsbrechtun (Friesland). Hij werd opgeleid in Antwerpen aan de International School for Art Restoration and Decoration, de afdeling Schilderijenrestauratie. Vervolgens is hij in Brussel aan de restauratieacademie gaan studeren, een opleiding van vier jaar tot gediplomeerd schilderijenrestaurator. Deze opleiding werkt onder auspiciën van het het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Als restaurateur heeft hij met allerlei kunstvormen te maken en heeft ook veel kennis vergaard van oude én moderne gevelstenen.
Meer informatie is te vinden op zijn website.
Julie Rezac
Julie Rezac werd geboren in Nebraska (VS) en woonde met haar man Joost en dochter tien jaar lang in de Oliemolensteeg 7 in Doesburg. Rezac volgde haar kunstopleiding in het Amerikaaanse Omaha en vond veel inspiratie in Ierland. Zij ging in Engeland in de leer bij steenhouwer en letterontwerper, ‘letter cutter’ David Kindersley.
Rezac ontwierp behalve gevelstenen ook veel grafstenen, die ze met de hand maakte, in de traditie van het eeuwenoude ambacht. Sinds 2008 woont en werkt zij in Engeland waar zij onder andere workshops geeft in keramiek. Julie Rezac maakte in Doesburg ook de twee vier meter hoge zuilen met gedichten op de IJsselkade. De gedichten op dit werk uit zwarte leisteen zijn van Harmen Wind en Kees Rood.
Meer werk van Julie Rezac is te zien op haar website.
Niek van der Schaft
Nicolaas (Niek) van der Schaft (Delft 1893-ca.1979) was een Nederlandse beeldhouwer die werd opgeleid aan de Kunstnijverheidsschool Quellinus in Amsterdam. Van de Schaft trouwde in 1921 met de Zeeuwse Nel de Munck. Zij kregen vier kinderen. Van de Schaft woonde onder andere in Middelburg, Utrecht en Rijswijk.
Van der Schaft was tot 1958 als (restauratie)beeldhouwer in dienst bij het Rijksbureau voor de Monumentenzorg en werkte daar onder meer aan kerkgebouwen en stadhuizen. Hij maakte in 1962 de doopvont uit moezel-kalksteen voor de Sint-Jacobskerk in Den Haag die werd gebruikt bij de doop van Prins Willem-Alexander (1967) en prinses Amalia (2004). Andere werken van Van der Schaft zijn te vinden in Middelburg, Terneuzen, Gouda en Groningen, en in Urk het Monument voor de gevallen Urkers (1946). Van der Schaft werd 86 jaar.