Als hertog Karel van Gelre op bezoek komt, berg je dan maar …

Een bezoek van Karel van Gelre betekent doorgaans niet veel goeds. Als hertog Karel zich laat zien is hij meestal op zoek naar geld. Geld dat hij nodig heeft voor zijn dure oorlogen. En als er naar de zin van Karel niet snel genoeg voldoende geld wordt opgebracht, zijn de kerkers van Arnhem niet ver weg. Kerkers, waar je zo snel niet weer uit komt … 

In Doesburg kunnen ze zich het vorige bezoek van Karel nog goed herinneren. Twee jaar geleden heeft hij in het Fraterhuis al eens om geld gevraagd. Toen is het met veel moeite gelukt om het gevraagde bedrag bij elkaar te krijgen. Is het dan nooit genoeg? Maar in april 1529 komt Karel niet om geld. Er is wat anders aan de hand.

Acht jaar eerder, in 1521, heeft de monnik Maarten Luther in Worms zijn stellingen op de kerkdeur getimmerd. Dat heeft in de kerk een schok teweeg gebracht. Luther krijgt in korte tijd veel aanhang, iets waar de leiding van de kerk niet blij mee is. Luther wordt in de ban gedaan en zijn leer wordt verboden. Mensen die betrapt worden op sympathie voor de nieuwe leer kunnen op de brandstapel terecht komen. 

Maar niet alleen de kerkelijke macht, ook de gevestigde wereldlijke macht is fel gekant tegen het Lutheranisme. De achterliggende gedachte is dat als de mensen in opstand komen tegen de gevestigde godsdienst, ze dit ook makkelijker kunnen doen tegen de wereldlijke macht. Dat is de reden dat ook Karel van Gelre sterk gekant is tegen de opkomst van het Lutherse geloof. Hij heeft 7 dagen vóór zijn bezoek aan Doesburg nog een fel plakkaat uitgebracht tegen de ketterij.

Een berucht plakkaat

De 17^e-eeuwse schrijver Van Slichtenhorst schrijft in 1654 over dit plakkaat: 

… die (Karel van Gelre) op 17 april 1529 een bloedig gebod liet uitgaan, door hemzelf ondertekend, tegen jongeren of ouden, ingezetenen of vreemdelingen, mannen of vrouwen, die besmet waren met Lutherse ideeën en thuis of in de herberg of op andere bijeenkomsten over deze naar ketterij riekende leer spraken en die strijdig was met de leer der Kerk, zonder pardon ter dood veroordeeld zouden worden, met verbeurd verklaren van alle eigendommen, waarvan één deel zou worden gegeven aan de hertog, één deel aan de stad of gemeente waar het misdrijf had plaatsgevonden en één deel voor de aanbrenger”.

Het is dus duidelijk dat Karel niets van het nieuwe geloof moet hebben en dat hij de magistratuur van de stad en individuele personen aanmoedigt om Lutherse sympathisanten te verklikken. Zij kunnen daarvoor immers een flink deel van de eigendommen van de aangeklaagde krijgen. In dit licht moeten we het bezoek van Karel aan het Doesburgse Fraterhuis dan ook zien. Hij had een tip gekregen van iemand uit Doesburg, mogelijk zelfs een bewoner van het Fraterhuis, dat verschillende bewoners het Lutherse geloof zouden aanhangen.

Karel heeft met name vier mensen op het oog. Twee van hen, Jacobus Bislick en Johannes van Huesden, zijn het huis echter al ontvlucht als hij arriveert. Zij zijn blijkbaar van zijn komst op de hoogte.

Twee andere bewoners hebben minder geluk. Het zijn de monnik Henricus Wichert en de schoolmeester Arnoldus Kuyck. Niemand heeft hen blijkbaar voor de komst van de hertog gewaarschuwd. Ook kan het zijn dat ze de waarschuwingen in de wind hebben geslagen, misschien omdat ze meenden niets fout te hebben gedaan.

De twee gearresteerde fraterhuisbewoners worden door de mannen van de hertog naar Arnhem vervoerd. Daar wordt aan het hertogelijk hof een onderzoek tegen hen ingesteld. Uit hun onderkomens in het Fraterhuis worden alle boeken en andere geschriften weggehaald en meegenomen naar Arnhem, waar Karels ambtenaren ze onderzoeken op sporen van nieuwlichterij. Ook andere verdachte spullen die als bewijs dienst zouden kunnen doen worden meegenomen.

Aan zijn boeken herkent men de ketter

Aan het hof wordt zorgvuldig een lijst opgesteld van alle boeken en andere zaken die in beslag zijn genomen. Deze lijst is bewaard gebleven zodat we nu nog kunnen zien welke titels van boeken de twee mannen in bezit hadden en welke belastend voor ze waren. Het onderzoek naar de beide heren duurt enkele dagen.

Het bewijs dat in de boeken en spullen van de monnik Henricus Wichert wordt gevonden, is niet van dien aard dat hij veroordeeld kan worden. Wichert wordt dan ook vrijgesproken, maar niet na veel smeekbeden en jammerklachten. Wichert wordt vrijgelaten en keert als vrij man terug naar Doesburg.

De doodstraf voor de schoolmeester

Schoolmeester Arnoldus Kuyck komt er minder genadig van af. Hij heeft naar het oordeel van de onderzoekers nogal wat ketterse boeken in zijn bezit. Hij wordt, samen met een priester van de zogenaamde Kartuizers, veroordeeld tot de doodstraf door onthoofding. Zijn lichaam zal daarna in het openbaar worden verbrand.

Dit vonnis is nog minder zwaar dan een eerdere uitspraak. Kuyck wordt namelijk in eerste instantie veroordeeld tot de brandstapel. Toch geldt dit in Gelre in die tijd als een zeer zware straf. Er zijn hiervóór nog maar weinig mensen wegens ketterij ter dood veroordeeld. Het lijkt er sterk op dat Karel een voorbeeld wil stellen aan aanhangers van de Moderne Devotie om zich vooral niet in te laten met het Lutherisme. Dit komt in die kringen blijkbaar veel voor en Karel wil daar paal en perk aan stellen. Een afschrift van het vonnis wordt ‘keurig’ bij het Doesburgse Fraterhuis bezorgd. Het vonnis is terug te vinden in de kroniek van het huis.

De boekenlijst van Henricus de monnik

Welke boeken worden er eigenlijk bij de monnik en bij de schoolmeester gevonden?

De boeken van Henricus Wichert zijn bijna allemaal geschreven of gedrukt in het Latijn. Er zijn in de 16^e eeuw nog nauwelijks werken uitgegeven in de volkstaal, en al helemaal geen theologische. Wichert heeft twee bijbels, één met het commentaar van een gezaghebbend theoloog uit de tijd en een kleiner exemplaar, waarschijnlijk een reisbijbeltje. Ook is er een compendium met verklarende teksten bij de bijbel. Verder heeft Wichert vier prekenbundels. Henricus is Dominicaner monnik, voor wie preken de belangrijkste activiteit is.

Wichert heeft ook nogal wat boeken van meer filosofisch aard – de filosofie heeft blijkbaar zijn speciale belangstelling. Ook een meer literair werk, waarschijnlijk Karel ende Edelgast, hoort bij zijn privébibliotheek. In de lijst worden nog andere titels genoemd, maar deze zijn moeilijk te interpreteren. Al met al vormt zijn boekenbezit geen aanleiding om hem vanwege ketterse opvattingen gevangen te houden – of erger.

Karel lijkt bij de arrestatie vrij zeker van zijn zaak en kan maar moeilijk geloven dat hij Wichert geen ketter is. De reden waarom hij dan toch gearresteerd is, moeten we dan waarschijnlijk ook zoeken in één of meerdere klachten van zijn toehoorders. Misschien hebben die zijn uitingen opgevat als Lutheraans.

Des Schoelmeysters boecken van Doesborch

De lijst van Arnoldus Kuyck bevat maar liefst 52 boeken, waaronder ook enkele geschriften, dus geschreven publicaties. Arnoldus, schoolmeester en bewoner van het Fraterhuis, is een belezen man. Dat betekent ook dat hij bemiddeld is. Een boek vertegenwoordigt in die tijd een aanzienlijk kapitaal.

In de lijst van ‘Des Schoelmeysters boecken’ staat een aantal zogenaamde heterodoxe, ‘vrijzinnige’ werken van diverse schrijvers. De voor ons bekendste zijn Luther zelf en Erasmus. Een werk met als titel: ‘Van de vrijheid van een christen’ komt maar liefst vier keer op de lijst voor. Dat geldt ook voor: ‘Uitleg van het Pater Noster, het Onze Vader’ en ‘Enchiridi’ van Erasmus. Mogelijk heeft Armoldus de boeken in bezit voor de verkoop of gebruikte hij ze bij het lesgeven. Deze boeken worden gezien als zeer belastend. Aan de andere kant heeft hij ook een boek van een zekere van Hoogstraten in bezit met als titel: ‘In tegenwoordigheid van de paus, over de enorme en ketterse dwalingen van Maarten Luther’. Deze Hoogstraten is een berucht inquisiteur en vervolger van aanhangers van Luther. 

Al met al is de lijst met ketterse boeken wel zo lang dat het met Arnoldus slecht afloopt. Na twee weken gevangenschap wordt hij onthoofd en wordt zijn lichaam verbrand.

Het verraad van Arnoldus

Het is niet bekend van wie de tip afkomstig is dat Kuyck het Lutherse geloof zou aanhangen, maar opvallend genoeg bevat de lijst met in beslag genomen goederen nogal wat schuldbekentenissen. Arnoldus heeft een behoorlijk bedrag aan geld uitgeleend aan Doesburgers burgers en notabelen. Is hij daarom verlinkt? Enkele van de notabelen zijn met naam en toenaam bekend, zoals notaris meester Ten Haeve en bestuurder Gerrit Schaep. Mogelijk kon één van de schuldenaars zijn lening niet afbetalen. Om van die schuld af te komen zou de ‘tip’ kunnen zijn gegeven dat de schoolmeester er Lutherse sympathieën op na hield. Misschien was de tipgever zelfs uit op een deel van Kuyks vermogen. Het was immers bekend dat de bezittingen van een veroordeelde ketter voor één derde naar de tipgever / verklikker ging.

Zij namen de benen voor Karel

Hoe het afliep met de twee fraters die vóór de aankomst van Karel van Gelre bij het Fraterhuis al de benen hadden genomen?

Jacobus Bislick keert naar het Fraterhuis terug en vervult daar de belangrijke functie van procurator, een soort boekhouder. Johannes (Jan) Huesden wil niet in Doesburg blijven wonen. Hij vindt de kans om alsnog opgepakt te worden blijkbaar te groot. Hij vlucht naar het veel verdraagzamer geachte Holland, maar ook daar is het voor hem niet veilig. Uit een brief van 16 november 1539 van raadsheer Assendelft aan de Gelderse stadhouder Van Hoogstraten blijkt dat Van Heusden in Amsterdam gevangen is genomen. Het Hof van Holland verwijst hem naar de geestelijke (kerkelijke) rechter. Die rechtbank zet hem aan om, al of niet onder dwang, het ketterse geloof af te zweren, iets wat hij volgens de brief ook heeft gedaan.

Colofon

Research en tekst: Bert Stulp

Bronnen:

Walta drs. E.M.C.Th. – Bloed, zweet en tranen. Een onderzoek naar het Doesburgse archiefstuk 0327- nr. 4 uit 1529; uitgave in eigen beheer 2010.
Weiler A.G. – Necrologie, kroniek en cartularium van het fraterhuis te Doesburg (1432 – 1559); uitgave Radboud University Nijmegen 1974.
Pieters Gerard – Het fraterhuis van Doesburg. Kandidaatsscriptie middeleeuwse geschiedenis; uitgave in eigen beheer 1972.
J.L.G. Gregorius / J.W. van Petersen – Herinneringen uit de dagen mijner jeugd omtrent Doesburg.
Gelders Archief.
Wikipedia.
Wikimedia Commons.
Creative Commons.
www.heilige.net.
Peter Cox – Museum Arnhem GM-02882.
KU Leuven Bibliotheken Bijzondere Collecties, P940.224.2/Qo ERAS Para 1519-3, f. π1r

Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen

Doesburg, januari 2023