De aanwijzer verandert in een vergrootglas, als die over de kaarten beweegt. Op tablet of mobiel: tik en houd vast.

1542 | De Kerkenkaart van het bisdom Utrecht

Dit is een van twee kaartfragmenten (‘Oestvrieslant’ en ‘Oversticht’) die zijn teruggevonden als versteviging van de band van een achttiende-eeuws huishoudboekje. Dit fragment toont ‘Oversticht’ en bestrijkt delen van het huidige Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland en Utrecht. De naam Kerkenkaart is terug te voeren op het grote aantal kerken dat op de kaart is afgebeeld. Daarnaast zien we rivieren, kloosters, bosgebieden en een enkele heuvelrug. Doesborch wordt weergegeven met een kerk, een stadsmuur en twee torens. De stad ligt op het kruispunt van de IJssel en de Oude IJssel, echter niet aan de oost- maar aan de westkant. Bronckhorst, Zutphen en Deventer liggen op de andere oever.

1543 | De Caerte van Oostlant

Deze kaart is gemaakt voor de scheepvaart. We zien koerslijnen en een aantal kompasrozen. De kaart is een weergave van het gebied waarin de Hanze actief is. Links ligt Engeland en rechts de westkust van Rusland. We zien ook Hanzesteden als Lübeck, Hamburg, Zutphen, Swol, Campen, Elburg, Harderwijck en Doesburg.

Detail: Doesburg ligt hier op de plek waar Oude IJssel en IJssel kruisen, maar dan wel aan de zuidkant (meer op de plek van Beinum).

1543 | Geldria Ducatus

De eerste kaart van Jacob van Deventer met de vermelding Doesburch. Van Deventer situeert de stad met ondere andere Zutphen, Deventer en Swol op de oostoever van de IJssel. Net als bij de Caerte van Oostlant ligt de stad ten zuiden van de Oude IJssel. Van Deventer leefde van 1505 – 1575 en had een enorme productie. Halverwege de zestiende eeuw had hij tenminste 226 steden in de Lage Landen in kaart gebracht. We komen deze kaartenmaker ook in latere tijden nog een paar keer tegen.

1548 | Belgisch Gallië

Het opschrift op deze kaart luidt: La Vera Descrittione della Gallia Belgica. De kaart is gemaakt door de Italiaanse cartograaf Forlani. Rome en Venetië waren belangrijke centra van de kaartproductie en hadden veel handelscontacten met de Lage Landen.

Detail: ‘Gallia Belgica’ was de in die periode gebruikelijke aanduiding voor de Lage Landen. Deze kaart is veel toegankelijker omdat hij op een hedendaagse kaart lijkt. Doesborg ligt weer aan de zuidkant van de Oude IJssel. Zutfe ligt aan de zuidkant van de Berkel en Deventer en Swol op de oostoever van de IJssel.

1560 | Doesburg: eiland,

Jacob van Deventer / Johannes Wennink

Op deze kaart van  Jacob van Deventer is het nog altijd aanwezige middeleeuwse stratenpatroon van Doesburg te zien, met als ‘centrale as’ de Koepoortstraat, de Kerkstraat en de Ooipoortstraat. Rechts van de stad zien we de loop van de Oude IJssel die om de noordkant is geleid en zo deel uitmaakt van de stadsverdediging. De groene kleur duidt op lager gelegen gebieden. 

1570 | De Nederlanden

A. Ortelius

Dit is een van de 53 kaarten die zijn samengevoegd in het boek ‘Theatrum orbis terrarum’, dat wordt beschouwd als een van de eerste gedrukte wereldatlassen. De maker is de Antwerpse Abraham Ortelius. Hij begon als een ‘afsetter van karten’, de man die de kaarten met de hand inkleurde. Ortelius ontwikkelde zich van ambachtsman tot wetenschapper en cartograaf. Hij kende drukkers als Plantijn en de bekende cartograaf Gerard Mercator. Deze kaart verschijnt kort na het uitbreken van De Opstand (de Tachtigjarige Oorlog). Doesburg en Keppel liggen tegenover elkaar op de oevers van de Oude IJssel.

Kijk ook naar de voormalige eilanden Urck en Ens en afwezige steden als Emmen, Assen en Hengelo.

1573 | Een kaart uit de ‘Brusselse Atlas’

Christiaan Sgrooten

Een mooi en kleurrijk kaartje. Doesburch is omringd door water. Aan de Oude IJssel zien we Keppel en Dotichem. We zien bovendien wat meer details van het landschap toentertijd: bossen en heuvels.

1573 | Manuscriptkaart van de hertogdommen Gelria en Kleef en het graafschap Zutphen

Christiaan Sgrooten

Ook deze kaart is van Sgrooten. In rood omcirkeld, en deel uitmakend van het graafschap Zutphen, ligt Doesburch met daaronder ook vermeld Angerlo.

1574 | Militaire kaart van Berlaymont

Omdat dit een militaire kaart is, is de stad zelf niet ingetekend. De kaart toont wel alle verdedigingswerken: de muren, de stadspoorten en de torens. Midden bovenin zien we een rondeel:  een zwaarder verdedigingswerk dan een toren. Het geschut dat hier stond opgesteld bestreek de IJssel. Rechtsboven buiten de muren is de stadswatermolen te zien, in de toenmalige loop van de Oude IJssel. 

1582 | ‘De Nederlanden’

L. Guicciardini

Hier is opnieuw een Italiaan aan het werk, de Florentijnse koopman Lodovico Guicciardini. Hij is geëmigreerd naar Antwerpen. De kaart is gedrukt door Plantijn. Het opschrift op de kaart is veelzeggend: ‘Descriptio Germaniae Inferioris’. In zijn stad- en streekbeschrijving ‘Descrittione di tutti i Paesi Bassi …’ duikt ook de aanduiding ‘Lage Landen’ op.

1617 | ‘Leo Belgicus’

Pieter van den Keere

Ook de cartografen en drukkers van de 16e en 17e eeuw bedienden zich al van het betere ‘knip-en-plakwerk’. Zo is Pieter van den Keere niet de eerste die ons land voorstelt als een leeuw. Dat beeld is in 1579 geïntroduceerd door de Oostenrijker Aitzinger. ‘Belgium’ is dan de Latijnse naam voor de Lage Landen. Aitzinger introduceerde het beeld van de leeuw, het toonbeeld van moed en kracht, in een boek over de vrijheidsstrijd van de Nederlanden tegen de Spaanse koning. Joannes van Doetecum (!) nam dat beeld over, net als Van Langren. Vermoedelijk kwam de koperplaat die Van Langren gebruikte in handen van Pieter van den Keere, die de kaart opnam in een Atlas die verscheen in 1617, tijdens het Twaalfjarig Bestand.

1624 | Propagandaprent Tachtigjarige Oorlog

Claes Jansz Visscher

Oorlogspropaganda is van alle tijden. Dat blijkt ook uit het bovenste deel van deze zogenaamde ‘nieuwskaart’. De kaart verhaalt in beeld en tekst over graaf Hendrik van den Bergh in februari 1624. Hendrik, de zoon van een zus van Willem van Oranje, vecht aan de zijde van de Spanjaarden. Na schermutselingen rond Arnhem is Willem op Vastenavond 18 februari in Ede, waar hij zijn avondmaal moet afbreken. Nadat Ede en Spankeren in vlammen zijn opgegaan aanvaarden zijn troepen spoorslags de terugtocht, en rond 23 februari steken ze de IJssel over. Bij Doesburg splitst het leger zich in tweeën via Tzelhem en Keppel.  Op de kaart zien we vluchtende figuurtjes afgebeeld terwijl in Doesburg de vlag fier wappert. 

1632 | ‘Kaerte vande canalen des IJsselstrooms voor de stadt Doesborgh met een corte verclaeringe’

Nicolaes van Geelkerck(en) 

Een oogstrelende en tegelijkertijd heel informatieve kaart, en dus een studie waard. We beperken ons tot een paar ‘highlights’.

De tekstfragmenten op de kaart:

Jan Hermenskrib daer ick anno 1626 overgegaen bij niet tegenstaende liep alle het waeter vande Issel daeronder door op den selven dagh ben ick mede droogs voets door het Nieu Canael gegaen.

De tekst van de legenda:

A. Is’t Nieuwe Canael van den Isselstroom voor Doesborgh is diep van 4 tot 12 voet

B. Is die Schepkrib dewelcke den stroom ophout ende van onderop van malcanderen scheijt en is lanck bij 100 roeden

C. Is die drijvende krib dewelck op de vorgande kribbe past, sijn is lanck 30 roeden dese drijfts, den stroom in het Nieuwe Canael tusschen dese 2 kribben is seekere enckten ’t welck veel sandt inlaeten in oude Isselstroom treckt gelijck over al met stippeliens in de kaert angewesen is Jae is ten deel bij de naeste geerfde met menichte der kribben tot Rijswedt gemackt ende veel sandts wederen (?) Soedan dat last van Joncker Hendrijk van der Capellen toe Rijssel ende Esselt raet van Staete der vereenigde Nidderlanden. Anno 1632 de 10 october. Gekartiert ende afgetreden doer Nicolas Geelker lant. Is voorstendans Gell.[ Gelre]  en Gr.[Graafschap] Zutphen

1645 | ‘Isula Fluvius’

J. van Lindt

Ook hier een paar ‘highlights’.

Tekstfragmenten op de kaart: 

Gemeeten ende gecaardiert door last ende ordre van de Wel Ed. ende Hooggeleerde Heeren Haaden deses fursten-dombs Gelre ende Graafschap Zutphen den 28 October 1645

Door mij J. van Lindt gesworen Lantmeter des Furstendombs Gelre ende Graaf-Schap Zutphen.

Kijk voor een goed begrip van de volgende legenda ook naar de letters op de kaart zelf:

Designatie der letteren op des caarte gestelt ABC sijn drie cribben met haer bestorte sant ende bestickte Rijsweerden tegen Coecken huis vanden Fraterweert afgeleit.
EFGHIK thosamen, worden genoemt het Voskensweert
G Is den sant alwaer omtrent ter plaetse geleegen, edoch tegenwoordigh int sant bestort ende onsichtbaer
H Burgermr. Servaes Cribbe
I Den sant met eenweertig aen de kribbe K
K Burgermr. Stenderings kribbe annex daervan het hout vanden palen omtrent die letter K is afgeblooten
AA Burgermr. Stenderings cribbe
L het sant beneden ende tusschen Huigensweert
O Huigensweert
NQRTVWZ sijn oude afgelopen cribben tegen- woordigh bloot sonder aenschot off sant liggen aen’t oude Schaer van die Fraterweerden
P Burgermr. Stenderings Ridse
S Den sant aende voorseide Ridse vast opwelcke sigh alnoch outgepatet holt openbaert.
BB Sijn uitsteeckende palen aen Burgermr. Heijendaels cribbe annex, ende met den Elbogen het sant S. raeckende
CC Burgermr. Everwijns Kribbe
DD die Veer Kribbe
EE uitsteeckende palen vande voorseide Veercribbe, tott omtrent aen’t uitterste sant, liggende merendeels daer onder gestortet.

17e eeuw | Tekening Doesburg in perspectief

Nicolaes van Geelkerck(en) 

Deze tekening van Nicolaes van Geelkerck(en) is niet bij veel mensen bekend. Het is een schets uit de losse pols die heel informatief kijkt naar de robuustheid van de Doesburgse vestingwerken. Over de nieuwe IJsseltak liggen twee schipbruggen. 

1674 / 1690 | Franse veroveringen in 1672

Marcus Willemsz Doornick

Opnieuw een ‘nieuwskaart’,  deze ‘Afbeeldinge van alle de stercke steden die anno 1672 binnen de tydt van 2 maenden aen de France etc zijn overgegaen’. Deze combi van landkaart en de vestingplattegronden laat zien hoe effectief het leger van Lodewijk XIV in het rampjaar 1672 was. Op 21 juni vielen zowel Doesburgh als Deventer in handen van de Fransen.

Eind 16e eeuw | Militaire kaart

Bernardt Kempinck

Kempinck maakte deze kaart vanuit militair oogpunt. Linksonder zien we de contouren van de vestingstad Doesburg. We zien het ‘Nieuwe Canael’ dat strak langs de stad loopt. De Oude IJssel sluit daarop aan bij sluis en watermolen. We zien ook geplande torens (redouten) op strategische plekken langs de IJssel. Deze maakten tijdens De Opstand deel uit van de verdedigingslinie van Holland.

1733 | Vestingwerken Menno van Coehoorn

De Doesburgse vestingwerken van vestingbouwer Menno van Coehoorn, in de volksmond de Batterijen, kwamen gereed in 1733. De linie bestaat uit twee delen: de Hoge en de Lage Linie. Dat is op deze kaart goed te zien. Anders dan vaak gedacht loopt de Hoge Linie na de Kraakselaan nog een stukje door ter hoogte van de Mgr. Beckerslaan. Die overgang van hoog naar laag is op dit kaartje duidelijk weergegeven.

1799 | Kaart der Bataafse Republiek

P.P.J. Quint Ondaatje

Patriot Ondaatje was een soort van minister van justitie. Hij was de opdrachtgever voor deze kaart die een onderdeel is van een groter geheel. De cijfers verwijzen naar de departementen waarin het land is opgedeeld. Die zijn vernoemd naar Texel en zeven rivieren: De Eems, de Oude Yssel, de Rhijn, de Dommel, de Schelde en Maas, de Delft en de Amstel, met vermelding van de belangrijkste steden, waaronder Doesburg.

1844 | Willem Staring / M. Nijhoff

Deze ‘kaart’ is feitelijk een soort van planpresentatie. Het is een weergave van het plan dat problemen met de afwatering van de Oude IJssel aan moet pakken. Voorgesteld wordt een nieuwe schutsluis tussen de beide rivieren aan te leggen. De oude ‘Duikerssluis’ en de uitlaat bij de ‘Graanmolen’ voldoen blijkbaar niet meer.

1867 | J. Kuyper

We komen meer en meer in de richting van het Doesburg van vandaag. We zien de Linies met aan de westzijde nog een stukje water van het verdwenen Franse bruggenhoofd.

Zoek zelf naar de Schipbrug, de sluis die de gracht bij de Hoge Linie met de IJssel verbindt, het Fort de Vrijheid en de Kraakselaan met zijn twee begraafplaatsen. 

1906 | Historische Topografische kaart no. 471 Doesburg

Een wat actueler beeld, dat ook wat meer van de omgeving rondom de stad toont. De oude rivierlopen en strengen tussen Doesburg en Dieren zijn goed zichtbaar. Ook de IJssel kronkelt nog steeds rond de Fraterwaard en is op deze kaart nog niet verlegd.

2000 | Rivierengebied: stroomrug en komontginningen

Water was voor onze verre voorvaderen van levensbelang. De eerste bewoners van ons land woonden daarom in de hogere gebieden in het rivierengebied. Die hogere gebieden, de zogenaamde ‘stroomruggen’, waren veelal verzande rivierbeddingen en oeverwallen. Wat verder van de rivier vandaan zetten zich kleilagen af. Deze lagere komkleigronden kregen vaak een agrarische bestemming.  Omdat deze gebieden op een bepaald moment niet meer mochten overstromen, ontstonden de eerste dijken, sloten en sluizen.

Colofon

Research en tekst: HetHuisDoesburg
Transcripties: Margreet Frankot, Maaike Bäumler
Beeldbewerking: Han Jansen
Met dank aan Rob Verhoef, Menno van Coehoornstichting

Bronnen:

De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten
Atlas van de IJssel
Grote Historische Topografische Atlas van Gelderland 1905
De Bosatlas van het cultureel erfgoed

Eindredactie: Theo Maas
Vormgeving: Han Jansen

Doesburg, juli 2023